Emissievrije zones: wat betekenen ze voor stedelijke planning?

Stel je een stad voor waar de lucht helder is, waar je zonder zorgen diep kunt inademen, en waar het geluid van verkeer wordt vervangen door het zachte geruis van fietsen en het gefluister van voetgangers. Dit is de belofte van emissievrije zones (EVZ’s), gebieden in steden waar de meest vervuilende voertuigen worden geweerd. Neem bijvoorbeeld de Noorse hoofdstad Oslo, een pionier op het gebied van stedelijke ontwikkeling en duurzame mobiliteit, die door de implementatie van een uitgebreide EVZ een significante daling van de concentratie schadelijke stoffen in de lucht heeft gerealiseerd.

Emissievrije zones zijn een steeds populairder wordend instrument binnen de stedelijke planning om de luchtkwaliteit te verbeteren en de uitstoot van broeikasgassen in stedelijke gebieden te verminderen. De succesvolle implementatie van milieuzones vereist echter een zorgvuldige planning en aandacht voor de specifieke context van elke stad, om onbedoelde negatieve gevolgen te voorkomen. Een slecht doordachte EVZ kan bijvoorbeeld leiden tot verkeersopstoppingen in de omliggende gebieden of onevenredige lasten leggen op bepaalde bevolkingsgroepen, met name op bedrijven die afhankelijk zijn van traditionele last-mile logistics.

Hoe beïnvloeden emissievrije zones de manier waarop we over stedelijke planning nadenken, en welke uitdagingen en kansen brengt dit met zich mee voor de ontwikkeling van slimme steden? Dit artikel onderzoekt de complexe relatie tussen EVZ’s en stedelijke planning, waarbij de impact op verkeersmanagement, ruimtelijke ordening en openbaar vervoer, de uitdagingen, kansen en toekomstige ontwikkelingen worden belicht. De nadruk ligt op het vinden van oplossingen voor duurzame mobiliteit.

Wat zijn emissievrije zones?

Een emissievrije zone (EVZ), ook wel bekend als een milieuzone, is een afgebakend geografisch gebied in een stad of gemeente waar bepaalde voertuigen, meestal de meest vervuilende, niet mogen rijden. De exacte regels en criteria voor voertuigtoegang variëren sterk tussen steden en regio’s. Sommige EVZ’s sluiten bijvoorbeeld alleen dieselvoertuigen uit die niet aan de laatste emissienormen (bijvoorbeeld Euro 6) voldoen, terwijl andere alle voertuigen met een verbrandingsmotor verbieden, met uitzondering van essentiële diensten en bepaalde types openbaar vervoer.

Definitie: duurzame stedelijke mobiliteit in de praktijk

In essentie is een EVZ een instrument voor duurzame stedelijke mobiliteit, waarbij de toegang van voertuigen wordt gereguleerd op basis van hun emissieprofiel en impact op de luchtkwaliteit. Dit betekent dat de toegang wordt beperkt of verboden voor voertuigen die een bepaalde hoeveelheid schadelijke stoffen uitstoten. Dit kan variëren van fijnstof (PM2.5 en PM10) en stikstofdioxide (NO2), belangrijke indicatoren voor stedelijke luchtvervuiling, tot koolstofdioxide (CO2), de belangrijkste drijver van klimaatverandering. De definities worden vaak vastgelegd in lokale wetgeving voor stedelijke ontwikkeling.

Doelstellingen: een schone lucht agenda

De primaire doelstellingen van EVZ’s zijn veelomvattend, gericht op het verbeteren van zowel de volksgezondheid als het milieu, en passen in een bredere agenda voor schone lucht:

• **Verbetering van de luchtkwaliteit:** Het verminderen van de concentratie van schadelijke stoffen in de lucht is een cruciaal doel, waarbij steden streven naar een meetbare vermindering van fijnstof en stikstofdioxide. Zo streeft men ernaar om het aantal dagen dat de luchtkwaliteit onder de maat is (bijvoorbeeld volgens de WHO-richtlijnen) met bijvoorbeeld 20% per jaar te verminderen. Dit draagt bij aan de gezondheid van de bewoners en de aantrekkelijkheid van de stad.
• **Vermindering van de CO2-uitstoot:** EVZ’s dragen bij aan de reductie van broeikasgassen en de bestrijding van klimaatverandering, een essentiële stap in de richting van klimaatneutraliteit. Het doel kan zijn om de uitstoot door verkeer in het gebied met 15% te verminderen, door de overgang naar elektrische voertuigen en andere vormen van duurzame mobiliteit te stimuleren.
• **Bevordering van alternatieve transportmiddelen:** Door vervuilende voertuigen te ontmoedigen, wordt het gebruik van fietsen, wandelen en openbaar vervoer gestimuleerd. Steden streven naar een toename van het fietsgebruik met bijvoorbeeld 10% binnen de EVZ, door te investeren in veilige en aantrekkelijke fietsinfrastructuur.
• **Bescherming van de gezondheid van kwetsbare bevolkingsgroepen:** Kinderen, ouderen en mensen met ademhalingsproblemen profiteren het meest van een betere luchtkwaliteit en vermindering van geluidsoverlast, wat bijdraagt aan een gezondere en meer inclusieve stedelijke omgeving.
• **Stimulering van de economie:** Door schone technologie en duurzame bedrijven aan te trekken, kan een EVZ de lokale economie stimuleren.

In de praktijk zien we dat de impact op de luchtkwaliteit substantieel kan zijn. Zo heeft onderzoek aangetoond dat de implementatie van een EVZ kan leiden tot een vermindering van 10-15% van de fijnstofconcentraties (PM2.5) binnen de zone, wat een direct effect heeft op de gezondheid van de bewoners.

Typologie van EVZ’s: verschillende modellen voor stedelijke ontwikkeling

Emissievrije zones kennen verschillende vormen, afhankelijk van de specifieke context en doelstellingen van de stad, de beschikbare infrastructuur en de lokale behoeften. Deze diversiteit maakt het mogelijk om EVZ’s aan te passen aan verschillende stedelijke omgevingen:

• **Permanent:** Deze zones zijn 24 uur per dag, 7 dagen per week van kracht, en bieden een continue bescherming tegen luchtvervuiling. Dit model is geschikt voor gebieden met een permanent hoge luchtvervuiling.
• **Tijdelijk:** In reactie op pieken in luchtvervuiling, bijvoorbeeld tijdens periodes van smog, kunnen tijdelijke EVZ’s worden ingesteld. Dit model is flexibel en kan snel worden ingevoerd om de luchtkwaliteit te verbeteren.
• **Gefaseerd:** De regels worden geleidelijk strenger, waardoor burgers en bedrijven de tijd krijgen zich aan te passen en te investeren in schonere voertuigen. Dit model bevordert een soepele overgang en vermindert de economische impact.
• **Gebaseerd op tijdstippen van de dag:** Sommige EVZ’s zijn alleen tijdens de spitsuren van kracht, wanneer de verkeersdrukte en de luchtvervuiling het hoogst zijn. Dit model richt zich op het verminderen van de piekbelasting van de luchtkwaliteit.
• **EVZ’s gebaseerd op voertuigtype:** Sommige EVZ’s richten zich specifiek op bepaalde voertuigtypes, zoals vrachtwagens of bussen, die een significant aandeel hebben in de totale uitstoot.

Juridisch kader: europese richtlijnen en lokale autonomie

De implementatie van EVZ’s is vaak gebaseerd op Europese richtlijnen, zoals de richtlijn betreffende de luchtkwaliteit en schonere lucht voor Europa (2008/50/EG). Deze richtlijnen stellen normen voor de luchtkwaliteit vast en verplichten lidstaten om maatregelen te nemen om deze te bereiken, zoals het instellen van milieuzones. Daarnaast spelen lokale verordeningen en wetgeving een cruciale rol bij de concrete invulling en handhaving van de EVZ’s, waarbij steden en gemeenten de vrijheid hebben om hun eigen regels en criteria vast te stellen, rekening houdend met de lokale omstandigheden en prioriteiten.